Początki miasta sięgają okresu wczesnego średniowiecza. Istniała tu wówczas leśna osada słowiańska, której mieszkańcy zajmowali się myśliwstwem i bartnictwem, a w późniejszym okresie także rolnictwem. Następnie powstał tu mały gród obronny, który leżał przy ważnej drodze łączącej Śląsk z Czechami, a wiodącej z Wrocławia przez Świdnicę, Wałbrzych i Mieroszów. Jego pozostałości w postaci wałów ziemnych zostały zniszczone w XIX w. podczas rozbudowy miasta. Prawdopodobna ówczesna nazwa naszego miasta brzmiała Lasogród. W okresie rozdrobnienia władzy piastowskiej na Śląsku (XIII w.) Wałbrzych wszedł w skład Księstwa Wrocławskiego, a następnie Świdnicko - Jaworskiego. W 1290 r. nowy książę świdnicko - jaworski Bolko I wybudował na szczycie Zamkowej Góry gród warowny o nazwie Nowy Dwór, którego ruiny po dzień dzisiejszy górują nad dzielnicą Podgórze.
Na początku XIV w. Wałbrzych stał się własnością rodu Schaffgotchów, wcześniejszych lenników książąt świdnicko - jaworskich. Przyjmuje się, że prawa miejskie zostały nadane ok. 1400 roku, chociaż pierwsza pisana wzmianka o mieście pochodzi z roku 1426, kiedy to miasto stało się własnością rodu Czetryców. Następnymi właścicielami był ród Hochbergów, którzy to nabyli je w roku 1738. Własnością prywatną Wałbrzych pozostawał aż do 1808 r., zaś już w 1818 r. uzyskał status miasta powiatowego.
Przypadający na XV i XVI w. rozwój gospodarczy miasta związany był pierwotnie z tkactwem lnu. Tkacze należeli pierwotnie do cechu w Świdnicy, ale już w 1601 r. takowy powstał w Wałbrzychu. Wyroby tkackie były szeroko znane w całej Europie. O znaczeniu tej gałęzi gospodarki niech świadczy fakt, iż w XVIII w. w mieście znajdowało się 17 tekstylnych domów handlowych i dwa sądy gospodarcze zajmujące się tylko sprawami włókiennictwa.
Innym kierunkiem rozwoju gospodarczego Wałbrzycha było górnictwo. Próby wydobywania węgla kamiennego prowadzone były już od roku 1529, jednak pierwsza sprawdzona informacja na ten temat pochodzi z 1561 r. W 1604 r. Dippold Czetryc - ówczesny właściciel Wałbrzycha - wydał pierwsze prawo górnicze. Znaczny rozwój górnictwa nastąpił z chwilą nabycia miasta przez Hochbergów czyli po roku 1738. W 1747 r. działało już siedem kopalni węgla, w 1790 r. ich liczba wzrosła do 38, a w 1805 r. do 54 (wówczas każdy szyb traktowano jako samodzielną kopalnię).
W 1778 r. powstał w Wałbrzychu inspektorat górniczy, a w 1838 r. szkoła górnicza.
Od 1689 r. w części miasta zwanej Stary Zdrój (dawniej "Altwasser") rozpoczęto działalność leczniczą w oparciu o miejscowe źródła mineralne. W XVIII w. tutejsze uzdrowisko znane już było w całej Europie. W centrum uzdrowiska wybudowano dom zdrojowy, tzw. "lwigród" (istniejący do dziś) oraz halę spacerową. W okolicach obecnego hotelu "Sudety" rozciągały się tereny rekreacyjne z promenadą nad rzeką Pełcznica i małym stawem, po którym można było popływać gondolami. Niestety intensywna eksploatacja pokładów węgla w kopalni "Chwalibóg" na początku XIX w. spowodowała całkowity zanik źródeł, uzdrowisko popadło w zapomnienie .
Na początku XIX w. w Wałbrzychu rozpoczął się silny proces industrializacji. W 1818 r. w mieście powstała pierwsza na Śląsku mechaniczna przędzalnia, co spowodowało zanik małych manufaktur. W 1820 r. powstała "Huta Karol" - pierwszy zakład mechaniczny, który funkcjonuje do dziś jako ZUG "Wamag". W 1829 r. powstała fabryka porcelany "Krister" (obecnie "Krzysztof"), a w 1845 r. "Tielsch" (obecnie "Porcelana Wałbrzych"). W 1868 r. na ówczesnym przedmieściu Piaskowa Góra wybudowano hutę szkła.
Wraz z rozwojem przemysłu rozwijało się miasto. Już w 1843 r. doprowadzono z Wrocławia linię kolejową do Świebodzic, oddalonych o około 10 km od Wałbrzycha. Linia ta pierwotnie miała służyć do przewozu pasażerów przybywajšcych na leczenie do znanego już wtedy uzdrowiska Szczawno - Zdrój oraz do Zamku Książ, jednak względy ekonomiczne zdecydowały, że w 10 lat później przedłużono ją do Wałbrzycha. W 1867 r. linię tę przedłużono, jako część tzw. "Śląskiej Kolei Górskiej" do Jeleniej Góry, zaś w 1880 r. zakończono budowę linii z Wałbrzycha Głównego do Kłodzka, przebijając na jej trasie trzy tunele, w tym najdłuższy w Polsce tunel pod górš Wołowiec (długość ok. 1600 m). W 1877 r. wybudowano linię z Wałbrzycha Szczawienka do Mieroszowa i dalej do Mezimesti w głąb Czech.
W 1863 r. wybudowano gazownię miejską, dzięki czemu gazowe oświetlenie uliczne stało się powszechne
